“Circulaire ontwerpstrategie: strategie die omschrijft welke circulaire ontwerpkeuzes wanneer moeten worden gemaakt en welke middelen daarvoor worden ingezet om een circulaire strategie te implementeren.”

Vanuit het thema Circulariteit stimuleert DGBC de transitie naar een circulaire bouweconomie. Deze leidraad biedt hiervoor goede uitgangspunten en concrete tips om als ontwerper mee aan de slag te gaan. De ontwerpstrategieën sluiten ook aan op de credits van BREEAM-NL, deze we hieronder specifiek toelichten.

Circulair ontwerpen is de basis voor een circulaire bouw. Dit vraagt om een open blik van de ontwerper en betrokken partijen. De zeer uitgebreide leidraad ondersteunt in een nieuwe werkwijze, maar kan ook overweldigend worden ervaren. Het ontwerpproces wordt wel complex gemaakt. De start is helder en concreet met de omschrijving van (zes) circulaire ontwerpstrategieën die je kunt nastreven. Het vervolg over rollen, samenwerking en welke randvoorwaarden je zou willen stellen in een circulair ontwerpproces, is veel omvattend. Hierbij is het dus van belang voor de lezer/ontwerper om te bepalen welke strategieën en tips voor een specifiek project en/of proces haalbaar en toepasbaar zijn. In de praktijk zal het niet altijd haalbaar zijn om alle informatie uit deze leidraad direct toe te passen.

De leidraad kan worden gezien als een eerste basis op weg naar circulaire bouw, waarbij de gehele branche nog moet leren en ontwikkelen. Het is voor veel partijen nieuwe informatie en een nieuwe werkwijze waarin we gezamenlijk aan de slag moeten om samen te kunnen leren en zo verder te ontwikkelen. De andere leidraden van CB’23 dragen bij aan een concrete vertaalslag van onderdelen uit deze leidraad.

Waarom / wat is het / vanuit wie?

De Rijksoverheid heeft de ambitie om in 2050 een volledig circulaire economie te hebben. Deze ambities zijn vastgelegd in het Rijksbrede programma “Nederland Circulair in 2050” (Rijksoverheid, 2016). Uiteraard speelt de bouwsector een belangrijke rol en daarom zijn de doelstellingen voor de Nederlandse bouwsector uitgewerkt in de Transitieagenda Circulaire Bouweconomie.  

Om dit te bereiken zijn eenduidige afspraken nodig. Platform CB’23 (Circulair Bouwen in 2023) zet zich in voor dergelijke afspraken. Deze vertegenwoordiging van de bouwsector heeft deze leidraad gezamenlijk opgesteld. De afspraken vanuit Platform CB’23 zijn werkafspraken of leidende principes en geen formele standaarden of normen. Dit brengt eenheid en consistentie aan in circulair ontwerpen. De werkafspraken borduren voort op eerdere publicaties van Platform CB’23, zoals de Leidraad Meten van circulariteit (Platform CB’23 2020a) en de Leidraad Paspoorten voor de bouw (Platform CB’23 2020b).

Voor wie is de Leidraad Circulair Ontwerpen?

De leidraad is bedoeld voor ontwerpers in de gehele bouwsector, zowel B&U als de GWW-sector. De leidraad is ook van belang voor iedereen bijdraagt aan een circulair ontwerp en de realisatie daarvan.

Wat staat er in de Leidraad Circulair Ontwerpen?

De basis van de leidraad zijn zes ontwerpstrategieën waarin circulaire ontwerpkeuzes zijn uitgewerkt om tot een circulaire strategie te komen. Deze zes strategieën dienen als houvast. Afhankelijk van het project en proces kan worden bepaald in welke mate en welke strategieën toegepast worden binnen een specifiek project, de “maatstrategie” (figuur 1). Daarnaast worden randvoorwaarden omschreven en handvaten geboden. Ook het belang van afstemming met niet-ontwerpende rollen in het bouwproces komt aan bod.

Zes keuzes voor circulair ontwerp

1. Ontwerpen voor preventie 

Voorkom het gebruik van producten, elementen of materialen door van het bouwwerk af te zien, verschillende functies slim te combineren of een andere oplossing te leveren. Hierin speelt de keuze voor de bouwlocatie uiteraard ook een rol. Sturing van de beste keuze is vastgelegd in BREEAM-NL LE01. 

2. Ontwerpen voor reductie van milieu-impact gedurende de hele levenscyclus

Reduceer de milieu-impact door circulair materiaalgebruik en de consequenties voor de gebruiksfase en einde van de levensduur inzichtelijk te maken. In BREEAM-NL is dit in MAT 01 Milieubelasting van Bouwmaterialen gewaarborgd. 

3. Ontwerpen voor toekomstbestendigheid 

Maak het ontwerp aanpasbaar voor toekomstige wensen en eisen. De Credit WST 06 gebouwflexibiliteit stimuleert het nemen van maatregelen die gedurende de levensduur van het gebouw inspelen op toekomstige veranderingen in het gebruik.

4. Ontwerpen met hergebruikte objecten  

Hergebruik bouwproducten/-onderdelen/-elementen. Door nu rekening te houden met MAT 07 Losmaakbaarheid zal het eenvoudiger zijn om hergebruikte objecten toe te passen in toekomstige gebouwen.

5. Ontwerpen met secundaire grondstoffen  

Ontwerp met grondstoffen die eerder zijn gebruikt of met reststromen van een ander productsysteem.  

6. Ontwerpen met hernieuwbare grondstoffen 

Ontwerp uitsluitend of zo veel mogelijk met bouwmaterialen uit hernieuwbare bron. 

Van lineaire samenwerking naar een ecosysteem

Bij de toepassing van circulaire ontwerpprojecten veranderen de traditionele rollen en samenwerkingsverbanden. Circulair ontwerpen breekt met de traditie en transformeert het proces van lineair naar circulair. In de leidraad wordt het ontwerpecosysteem geïntroduceerd, waarin actoren zich op een fundamenteel andere wijze tot elkaar verhouden. Initiatiefnemers (bijvoorbeeld de Rijksoverheid, gemeente, ontwikkelaar), adviseurs, uitvoerders en controleurs (bijvoorbeeld certificerende instanties) zijn vier categorieën van actoren die bij een circulair ontwerpproces betrokken zijn. Zij maken dus deel uit van een ecosysteem.

Iedere categorie heeft binnen het proces en op wisselende momenten een rol in het ontwerp. Die rol kan verschillen per ontwerpstrategie. Het opstellen van een ecosysteem is een inspiratie en een motivatie voor het ontwerpteam om met nieuwe actoren in contact te komen.

Businessmodellen  

De businessmodellen van ontwerppartijen veranderen bij circulair ontwerpen. Meervoudige waardecreatie resulteert in nieuwe verdienmodellen. Met een circulair businessmodel canvas kan het realiseren van kringlopen bij circulair ontwerpen worden beschreven. Dit hulpmiddel geeft onder andere inzicht in meervoudige waardecreatie, hoe deze te effectueren en de levensvatbaarheid ervan. Dit is een aspect waarvan het belang ook in BREEAM-NL MAN02 wordt onderschreven.  

Informatiebehoeften  

Voor een succesvol verloop van een circulair ontwerpproces, en een voorspoedige uitvoering- en beheerfase, is kennis over de informatiebehoefte essentieel. Om te weten welke informatie de verschillende actoren die bij het proces betrokken zijn nodig hebben, kan een informatiebehoeftenmatrix een goed hulpmiddel zijn.  

Randvoorwaarden 

Het succes van een ontwerptraject wordt in hoge mate bepaald door de randvoorwaarden in het voortraject. De randvoorwaarden uit de leidraad omvatten de volledige levenscyclus van een object of gebouw. Hiervoor is in de leidraad een checklist “voortraject” samengesteld die aansluit op de zes ontwerpstrategieën. De checklist geeft een (beknopt) overzicht van de aandachtspunten. Zo wordt inzichtelijk of er kritieke randvoorwaarden zijn die een potentiële bedreiging vormen voor een succesvol circulair resultaat.

Ook het natraject brengt specifieke randvoorwaarden met zich mee. Voor een soepele realiseringsfase dien je vroegtijdig in de ontwerpfase al uitvoeringskennis op te nemen. Het ontwikkelde implementatieplan “natraject” waarborgt dat na afloop van het ontwerptraject de circulaire ambities in het ontwerp in de realisatie (bouw) en vervolgens de gebruiksfase kunnen worden waargemaakt.  

Aan de slag! 

Door toepassing van de ontwerpstrategieën uit deze leidraad kunnen partijen uit de bouwsector circulaire ambities bereiken en de transitie naar een circulaire bouweconomie versnellen. 

Kijk hier voor meer informatie en de leidraad

Als vervolg op de leidraad gaan drie actieteams verder met de uitwerking van “Toekomstig hergebruik, Meten van Circulariteit en Paspoorten voor de bouw. DGBC levert een actieve bijdrage aan deze ontwikkeling. Dit proces loopt van september 2021 tot en met juni 2022.

Bron: Leidraad Circulair Ontwerpen, werkafspraken voor een circulaire bouw, Platform CB’23 juli 2021